Οι χαμένες ικανότητες και το απολυμένο πρόβατο
Τα τελευταία χρόνια η Καθημερινή έχει αδιαφιλονίκητα τα πρωτεία στην κατηγορία των μεταφραστικών μαργαριταριών, αλλά η σημερινή της κοτσάνα, αν και εμφανίζεται σε μεταφρασμένο κείμενο, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μεταφραστική.
Σε άρθρο της κυριακάτικης Καθημερινής, που είναι μεταφρασμένο ή πιο σωστά διασκευασμένο από το αγγλικό Εκόνομιστ, διαβάζω ότι:
«...διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που απολύουν την ικανότητα του συναισθήματος...»
Ο φίλος των σελίδων που μου έστειλε το κελεπούρι (λουκουμάκι το χαρακτηρίζει ο ίδιος) ήταν φειδωλός στην περιγραφή του και ομολογώ ότι με ένα πρώτο διάβασμα (δεν είχα πιει και καφέ!) μπερδεύτηκα και νόμισα ότι πρόκειται για τυπογραφικό λάθος αντί για «απολαύουν». Μετά, πρόσεξα ολόκληρη την πρόταση, που ήταν:
Όμως ο Αντόνιο Νταμάσιο, καθηγητής νευρολογίας στο πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που απολύουν την ικανότητα του συναισθήματος, όπως συμβαίνει μετά από σοβαρό τραυματισμό στον εγκέφαλο, δεν μπορούν να λάβουν καμιά απόφαση.
και κατάλαβα πώς μπορεί κανείς να… απολύσει την ικανότητα. Όπως είπα, δεν πρόκειται για πιστή μετάφραση του αγγλικού άρθρου, μάλλον για συμπύκνωση και διασκευή, ωστόσο το συγκεκριμένο απόσπασμα υπάρχει και στα αγγλικά. Το άρθρο έλεγε ότι εκείνοι που χάνουν την ικανότητα του συναισθήματος (ό,τι κι αν σημαίνει «ικανότητα του συναισθήματος») δεν μπορούν να πάρουν καμιά απόφαση. Το «χάνω» είναι βέβαια ρήμα ευχρηστότατο αλλά είναι προγραμμένο από τους γλαφυρούς φωστήρες, διότι είναι πολύ λαϊκό –έτσι, όπως και τα βγάζω, παίρνω, δίνω κτλ. δεν πρέπει να πολυχρησιμοποιείται. Κι έτσι, ο φωστήρας μας, έπρεπε να βρει υποκατάστατο.
Και ποιο υποκατάστατο βρήκε; Το… απόλλυμι, ένα ρήμα πανάρχαιο, μισοπεθαμένο, από το οποίο λιγοστοί τύποι χρησιμοποιούνται ακόμα, όμως πάντοτε παρελθοντικά. Μπορείτε να πείτε «έχω απολέσει» αντί για «έχω χάσει», αν το ύφος του κειμένου σας το δικαιολογεί ή αν απλώς θέλετε να κάνετε φιγούρα με τα μεταξωτά βρακιά σας, μπορείτε να πείτε «απώλεσα» αντί για «έχασα», μπορείτε να πείτε «κινδυνεύει να απολέσει» αντί «κινδυνεύσει να χάσει», αλλά ως εκεί. Για το λόγο αυτό μάλιστα, πολύ σοφά πράττει το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και δεν λημματογραφεί «απόλλυμι» αλλά «απώλεσα». Διότι ενεστώτα το ρήμα αυτό δεν έχει. Γιατί δεν είναι ρήμα κανονικό, είναι νεκροζώντανο. Νεκρός κορμός με λίγα κλαράκια που ακόμα θάλλουν.
Το αστείο είναι ότι ο γλαφυρός φωστήρας μας θα μπορούσε θαυμάσια να αποφύγει τον σκόπελο, αφού ταίριαζε στο κείμενό του να χρησιμοποιήσει παρακείμενο: οι άνθρωποι που έχουν απολέσει την ικανότητα…Διότι, όταν κάποιος χάνει μια ικανότητα, την έχει επίσης χάσει, ο παρακείμενος είναι απόλυτα σωστός (ίσως σωστότερος, θα έλεγα) στο συγκεκριμένο συγκείμενο. Όμως, ο γλαφυρός μας φωστήρας δεν είχε επιδέξια σκέλια. Κι έτσι, σαν τον τραγουδιστή που παίρνει ψηλά τον αμανέ κι όταν προσπαθεί να κατέβει κάνει φριχτό φάλτσο, έτσι κι αυτός, θέλοντας από το ασφαλές «έχουν απολέσει» να κατέβει στον ενεστώτα, έκανε την κοτσάνα: απολύουν!
Ευτυχώς που δεν το είδε ο αρχισυντάκτης του να τον απολύσει, θα λέγαμε στ’ αστεία. Αλήθεια όμως, πώς είναι ο ενεστώτας του «απώλεσα»; Πώς θα ήταν το τρίτο πρόσωπο του πληθυντικού; Δύσκολη ερώτηση γιατί προϋποθέτει πως το «απώλεσα» είναι ή ανήκει σε ρήμα κανονικό και όχι σε νεκροζώντανον οργανισμό. Όπως είπα, χρησιμοποιούμε χωρίς πρόβλημα τους παρελθοντικούς χρόνους, χρησιμοποιούμε τα απολεσθέντα αντικείμενα και το απολωλός πρόβατο (αυτό γράφεται έτσι επειδή είναι μετοχή του αρχαίου παρακειμένου, απόλωλα) αλλά τους άλλους τύπους όχι. Και ούτε που ξέρουμε πώς είναι αυτοί οι άλλοι τύποι.
Στα αρχαία, το ρήμα είναι απόλλυμι, οπότε στο τρίτο πληθυντικό θα έκανε «απολλύασιν». Υπάρχει όμως και νεότερος τύπος, απολλύω, οπότε το τρίτο πρόσωπο θα ήταν «απολλύουν». Τώρα που το σκέφτομαι, είναι πολύ πιθανό ο γλαφυρός φωστήρας να χρησιμοποίησε εν γνώσει του το απολλύουν, και είτε από δικό του λάθος είτε από επέμβαση του διορθωτή της εφημερίδας ή του αυτόματου ορθογράφου, να έγινε απολύουν. Αν έτσι έγιναν τα πράγματα, το βρίσκω υπέροχη απόδειξη του ότι υπάρχει Θεία Δίκη!
Διότι, αν το απολύουν είναι μια φορά λάθος, το «σωστό» απολλύουν είναι απλώς ένα σωστό τέρας: ένας Κύκλωπας καλοξυρισμένος και με γραβάτα, αλλά πάντοτε Κύκλωπας και μάλιστα ακόμα πιο τερατώδης γιατί από μακριά μπορεί να τον μπερδέψουμε για άνθρωπο. Όμως σ’ αυτό ίσως χρειαστεί να αφιερώσω δεύτερο σημείωμα. Προς το παρόν σταματάω εδώ, ή μάλλον, επειδή ξυπνάει ο μεταφραστής μέσα μου, κι επειδή με τσιγκλάει εκείνο το ανεκδιήγητο «της Νότιας Καλιφόρνια» του αποσπάσματος της Καθημερινής, παραθέτω ξανά το απόσπασμα:
Όμως ο Αντόνιο Νταμάσιο, καθηγητής νευρολογίας στο πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που απολύουν την ικανότητα του συναισθήματος, όπως συμβαίνει μετά από σοβαρό τραυματισμό στον εγκέφαλο, δεν μπορούν να λάβουν καμιά απόφαση.
και βάζω και το αγγλικό πρωτότυπο κείμενο
Antonio Damasio, now professor of neuroscience at the University of Southern California, has found that people who lose the ability to perceive or experience emotions as the result of a brain injury find it hard or impossible to make any decisions at all.
για να καταλάβουμε τι ήθελε να πει ο συντάκτης του πρωτοτύπου και να μην μείνουμε απολυμένοι… συγνώμη, χαμένοι στη μετάφραση.